rolnictwo dawniej i dziś

Obejście

 Niejednokrotnie widzieliśmy obrazy czy zdjęcia, na których dom był ogrodzony  drewnianym płotem,  przy nim był mały sad, a pod drzewem bawiły się dzieci.  Za ogrodzeniem znajdowały się pomieszczenia inwentarskie wspólne dla krów, trzody chlewnej, owiec, kóz i koni. Dziś podwórko, na którym prowadzona jest jakakolwiek  produkcja,  powinno być utwardzone(np. kostką brukową) i solidnie ogrodzone, a każdy gatunek utrzymywany w oddzielnych pomieszczeniach.

                                   

Pomieszczenia gospodarskie

Tak jak już wspomniałem, dawniej wszystkie zwierzęta mogły zajmować jedno pomieszczenia, a utrzymywane były na ściółce ze słomy. Dziś, aby możliwa była produkcja zwierzęca, każdy gatunek zwierząt musi stać w oddzielnym budynku, dostosowanym do nich. Niezbędne są też na stałe zamontowane poidła i karmidła. W nowoczesnych gospodarstwach w oborach i chlewniach można wyróżnić: porodówkę, izolatkę, miejsce spożywania posiłków i oddzielne miejsce przeznaczone na odpoczynek. Niezmiernie ważne jest utrzymanie optymalnej temperatury, wilgotności i stężenia gazów oraz zapewnienie zwierzętom dostępu do światła słonecznego lub sztucznego. Dlatego też montuje się odpowiednie wentylatory, których zadaniem jest ciągła wymiana powietrza, aby stężenie gazów toksycznych i temperatury nie przekraczało ustalonych norm. Pomieszczenia inwentarskie są również ogrzewane.  Ściółkę ze słomy coraz częściej zastępują maty lub ruszty, co ma niezbyt dobry wpływ na zdrowie zwierząt.

                        

                                                 

Wyposażenie budynków inwentarskich

a) koryto-to w nim jest podawana pasza dla zwierząt, głównie trzody chlewnej.

                                                   

b)poidła-dawniej gospodarz podawał zwierzęciu wodę z wiadra lub koryta w ograniczonej ilości. Obecnie niezbędne są poidła, z których zwierzę może korzystać do woli i przez cały czas- ten wymóg może zostać spełniony tylko przez instalowanie w pomieszczeniach inwentarskich poideł samoczynnych.

            

c)stół paszowy- wykorzystywany głównie w chowie bydła; to, co kiedyś krowa dostawała do żłobu, obecnie może do woli zjadać ze stołu paszowego(dotyczy głównie siana); jest to bardzo wygodne i praktyczne wykorzystanie szerokiego korytarza w oborze.

                               

d) ściółka-niegdyś wszystkie zwierzęta gospodarcze utrzymywane były na ściółce głębokiej. Obecnie podłogi ściółkowe stosuje się w budynkach o tradycyjnych systemach utrzymania zwierząt i w gospodarstwach drobnotowarowych. W dużych gospodarstwach dominują podłogi bezściółkowe(rusztowe). Jest to wygodne rozwiązanie, głównie dla rolnika, ale niekoniecznie dobre dla zwierząt, które łatwo uszkadzają sobie kończyny przez obtarcia czy złamania.

                       

Odchody zwierzęce.

Jeszcze kilkanaście lat temu były używany jako podstawowy nawóz naturalny,  jesienią pod oziminy i wiosną pod jare i okopowe. Obecnie w dużych gospodarstwach mogą być problemem, gdyż ich produkcja znacznie przewyższa możliwości użycia na gruntach rolnych.  I o ile składowanie i przewożenie obornika nie stanowi większego problemu, o tyle gnojowica stanowi duży problem sanitarno-epizootyczny. Dlatego też niezbędna jest budowa odpowiednich zbiorników lub płyt gnojowych, w których będą mogły być gromadzone i fermentowane odchody zwierząt

                  

Obornik bez płyty gnojowej                                                                                                     zbiornik na gnojowicę

                                                                              

Uprawa roli

a) Siła pociągowa. Do prac polowych jako siły pociągowej w dawnych czasach używano wołów i krów, a w późniejszych czasach koni ras zimnokrwistych lub pogrubionych, które miały predyspozycje do ciężkich prac polowych.  Obecnie konie zostały zastąpione ciągnikami o coraz większej mocy, a konie przeznaczone są głównie do celów rekreacyjnych i sportowych.

                             

Koń zimnokrwisty używany do pracy w polu                                      koń szlachetny rekreacyjny

                                                                                                       

Ursus c330                                         i                              marzenie wielu rolników

b) orka. Orka jest podstawowym zabiegiem w systemie uprawy płużnej roli. Zaczęto ją stosować około 4000 lat p.n.e. początkowo prymitywną wykonywaną za pomocą radła ciągnionego przez woły (bez odwracania skiby). Częściowe odwracanie skiby umożliwiła socha, wprowadzona we wczesnym średniowieczu, natomiast całkowi te odwracanie skiby umożliwił pług.

→Radło, najstarsze narzędzie rolnicze służące do prymitywnej uprawy gleby (orka bez odwracania), znane w Europie od epoki brązu, stosowane w Polsce do końca XII w. Obecnie narzędzie służące do robienia bruzd przy uprawie roślin okopowych i do ich obsypywania. Początkowo była to gałąź z twardego drewna, z dobrym sękiem, którym spulchniano glebę.

               

→ Socha, podobne do radła narzędzie typu rylcowego służące do konnej orki, posiadające rozdwojoną (rosochatą) część pracującą, umożliwiającą częściowe odwracanie skiby. Rozróżniano sochę dwupolicową, gdzie dwie deski, zwane policami, odkładały skibę, oraz sochę łopatkową, w której skibę odwracała rozdwojona łopata zaopatrzona w metalowe naroża - sośniki. Wykorzystywana na gruntach lekkich i kamienistych, gdzie zyskiwała przewagę nad pługiem. Zanikła na początku XX w.

               

→ Pług, podstawowe narzędzie rolnicze służące do orki. Główną częścią pługa jest korpus płużny, składający się z lemiesza, odkładnicy, słupicy i płozu. W zależności od liczby korpusów pługi dzieli się na: jednoskibowe i wieloskibowe. Ze względu na rodzaj siły pociągowej wyróżnia się pługi: konne (bezkoleśne, koleśne - ze specjalnym dwukołowym wózkiem zapewniającym stałą głębokość orki, oraz ramowe) i ciągnikowe (przyczepiane lub zawieszane).

               

                                                                                                             

                                                

Pług konny                                                                                                                                      Pług pięcioskibowy

c) bronowanie- Jest to zabieg wykonywany broną w celu płytkiego spulchnienia roli, pokruszenia brył i skorupy glebowej, ograniczenia liczby chwastów, wyrównania powierzchni pola, przykrycia nasion i nawozów mineralnych.

→Brona, narzędzie lub maszyna rolnicza (konne lub ciągnikowe) do uprawy uzupełniającej albo podstawowej do głęb. 15 cm. Brony stosuje się do bronowania, spulchniania i talerzowania roli. Wyróżniamy m.in.: bronę chwastownik, kolczatkę, rotacyjną, sprężynową, talerzową.

                              

                              

d)siew. Siew wszystkich roślin dokonywany był ręcznie i stan ten utrzymał się do okresu powojennego. Nasiona i nawozy przykrywano glebą za pomocą lekkich bron.  Wprowadzenie siewników pozwoliło na wysiewanie nasion w określonej ilości na jednostkę powierzchni, równomierne ich rozmieszczenie i na odpowiedniej głębokości oraz przykrycie równą warstwą gleby.

Podstawowymi roślinami uprawianymi były: żyto, jęczmień, proso, pszenica i koniczyna czerwona.

Pielęgnacja zbóż sprowadzała się do wycinania z pszenicy kłosów żyta, które się zamieszało do pszenicy siewnej, a z ze zbóż jarych wycinano chwasty, głównie oset. W prosie stawiano strachy, które miały odstraszać ptaki - szczególnie wróble. Przy uprawie koniczyny dodatkową czynnością było zbieranie kamieni wczesną wiosną, aby nie szczerbiły kos przy koszeniu.

Ziemniaki wymagały więcej pielęgnacji. Przed sadzeniem znacznikiem konnym wykonywano radlinki wzdłuż pola i znacznikiem ręcznym w poprzek, uzyskując kratownicę na przecięciu której sadzono ziemniaki. Długi czas sadzono w dołki wykonywane motyką (pod motykę) co było dość uciążliwe, później zaczęto rzucać sadzeniaki w przecięcia redlinek i wdeptywano w ziemię. Po posadzeniu przykrywano ziemniaki ziemią za pomocą obsypników o regulowanych skrzydłach  do różnych szerokości międzyrzędzi. Na ogół po pewnym czasie w celu niszczenia chwastów "oborywano" ziemniaki w poprzek, a następnie powtórnie wzdłuż. Do niszczenia chwastów używano również opielaczy ( pielników)  o regulowanej szerokości, które oprócz niszczenia chwastów spulchniały również glebę.

→Siewnik. Rozróżniamy siewniki uniwersalne  rzędowe do wysiewu zbóż, punktowe do wysiewu pojedynczych nasion kukurydzy, buraków, słonecznika i warzyw i rzutowe do wysiewu drobnych nasion koniczyny czy trawy. Zasadniczymi zespołami siewnika uniwersalnego są: zbiornik nasion, w którym znajduje się mieszadło zapewniające dopływ do aparatów wysiewających; aparaty wysiewające (roweczkowe lub kołeczkowe) wygarniają nasiona ze zbiornika do przewodów nasiennych przeważnie teleskopowych; przewody zakończone są redlicami żłobiącymi rowki jednakowej głębokości i rozstawie, do których wpadają nasiona, przykrywane następnie glebą przez zagarniacze znajdujące się za redlicami.

e)zbiory. Mniej więcej do końca XIX w. zboże żęto sierpami, potem do lat 60-tych koszono kosami a następnie wprowadzano do użycia najpierw kosiarki potem żniwiarki , snopowiązałki i wreszcie kombajny.

→Sierp, najstarsze narzędzie żniwne.  Sierp miał ostrze półkoliste, ząbkowane, o długości 18-30 cm, trzonek wygięty pod kątem prostym i tulejkę do osadzania rękojeści. Rozróżniano sierp do zboża (kształt ostrza zbliżony do krzywej logarytmicznej) i do trawy (ostrze półkoliste).  Do XIX wieku sierp był głównym narzędziem żniwnym świata, do dziś stosowany jest w krajach zacofanych, a w cywilizowanych jako narzędzie pomocnicze w gospodarstwach indywidualnych.

→Kosa, ręczne narzędzie rolnicze do koszenia roślin, składa się z zakrzywionej stalowej klingi i drewnianego kosiska. Do kosiska  można mocować pałąk lub grabie, służące do zagarniania na bok koszonych roślin i formowania pokosu. Do koszenia niższych roślin jak jęczmień, na część pałąka zakładano płótno. Kosa z użycia zaczęła wychodzić w połowie XX w.

→Snopowiązałka, maszyna służąca do zbioru zbóż i rzepaku, które po skoszeniu i związaniu sznurkiem w snopy wyrzuca na ściernisko. Snopowiązałki konne mają napęd od koła jezdnego a ciągnikowe są napędzane wałkiem przekaźnikowym ciągnika. Koszone rośliny są oddzielane od reszty łanu przez rozdzielacz obrotowy, umieszczony nad lewym kołem wiązałki i ścinane przez nożycowy zespół tnący. Nagarniacz  podtrzymuje zboże podczas cięcia a następnie układa na przenośniku poziomym. Zboże jest przenoszone na stół wiążący i formowane w snop przez ubijacze a dolna część snopa - knowie, wyrównywana jest przez wyrównywacz knowia.

→Kombajn do zbioru zbóż. Pierwsze kombajny zostały zastosowane w 1860 w USA ciągnione przez 20 - 40 koni, zbierające zboże z 10 - 18 ha dziennie. W Polsce pierwsze kombajny ŻMS-4, wzorowane na sowieckich S-4 wprowadzono w 1954, kolejno produkowano Vistulę i Bizon. Kombajn kosi, młóci i oddziela zanieczyszczenia.

Łąki koszono dwukrotnie: pierwszy raz w czerwcu przed zakwitnięciem traw i drugi raz jesienią (potraw). Trawę koszono na pokos, pokosy rozrzucano a następnie zależnie od pogody odwracano raz lub dwukrotnie grabiami celem wysuszenia. Wysuszone siano zgrabiano na wałki i zwożono do stodoły lub w stogi czy brogi. Przy deszczach czy burzach podsuszone siano okapiano w małe stogi na łące, a z nastaniem pogody dosuszano. Przy zmiennej pogodzie kopiono nawet kilkakrotnie.

                                             

Grabiarka konna                                                             roztrząsacz do siana konny                                                        kosiarka

We wrześniu i październiku przystępowano do wykopków kartofli. Przez długi czas kartofle kopano motykami do koszy a z nich na prowizoryczne kopce - sypane na kartoflisku i przykrywane łozami aby obeschły i nie zieleniały od słońca. W latach 50-tych wprowadzono kopaczki wirnikowe.

  → Kopaczka. Maszyna rolnicza konna lub ciągnikowa, służąca do wykopywania ziemniaków z redlin. Kopaczka składa się z lemiesza i gwiazdy

→Kombajn do zbioru ziemniaków. Pojawił się po II woj. św.: jest budowany jako jedno- do czterorzędowego, przyczepiany do ciągnika lub samojezdny. Kombajn dodatkowo oddziela łęciny a na stole selekcyjnym ręcznie oddziela się kamienie i bryły ziemi natomiast ziemniaki są kierowane do zbiornika a stąd na środki transportu.

              

Hodowla zwierząt

Udomowianie zwierząt trwało tysiące lat i poprzedzało je oswajanie dzikich zwierząt. Łatwiej udomowieniu ulegały zwierzęta stadne. Najwcześniej udomowiono psa ok. 10 tys. lat p.n.e. następnie w kolejnych tysiącleciach: owcę, kozę, bydło domowe, konia, świnię i osła ok. 4 tys. lat p.n.e. Z ptactwa najwcześniej udomowiono gołębia ok 5-4 tys. lat p.n.e. a następnie kurę, gęś i kaczkę ok. 500 lat p.n.e.

Mimo że większość zwierząt hodowlanych udomowiono jeszcze przed naszą erą to do połowy XX w. chów zwierząt odbywał się metodami tradycyjnymi, ekstensywnymi polegającymi na wypasie zwierząt na pastwiskach czy drobiu w gospodarstwach - system przydomowy. Poprawa produkcyjności polegała na odpowiednim doborze zwierząt i poprawie warunków chowu.

Hodowlę twórczą zmierzającą do doskonalenia poszczególnych cech hodowlanych zwierząt zapoczątkowano w drugiej poł. XVIII w. jednak do końca XIX w. opierał się on na intuicji, obserwacji i doświadczeniu. W latach 20-tych XX w. poznanie mechanizmów dziedziczenia zapoczątkowane przez G. Mendla doprowadziło do powstania nowych metod hodowli. W Polsce nowoczesne metody hodowli zaczęły się upowszechniać pod koniec lat 50-tych XX wieku.

a)świnie. Świnie pierwotnie hodowano półdziko. Lato zwierzęta spędzały na pastwiskach i w lasach żywiąc się pędami, korzeniami i żołędziami, a w zimie przetrzymywano je w prymitywnych pomieszczeniach. W gospodarskim chowie warchlaki w lecie karmiono zielonkami z dodatkiem otrąb, natomiast tuczniki parowanymi w parnikach ziemniakami z dodatkiem śrut i otrąb. W karmieniu świń wykorzystywano również odtłuszczone mleko i maślankę. Karmę przygotowywano w szaflikach, w których rozcierano ziemniaki tłuczkiem i mieszano z dodatkami, a zadawano karmę w korytach, drążonych  najpierw z pnia drzewa, a później zbijanych z desek.

Rozwój hodowli świń rozpoczął się na większą skalę na przełomie XVIII i XIX w. w związku z rozwojem przemysłu i miast i w tym czasie wyhodowano pierwsze szlachetne rasy. Dawniej hodowano świnie tłuszczowo - mięsne ras: złotnickiej białej, złotnickiej pstrej i puławskiej. Po II wojnie zaczęto przechodzić na hodowlę świń typowo mięsnych, charakteryzujące się szybkim przyrostem, niskim zużyciem paszy, dużą mięsnością lub płodnością. Do tych ras należą: Pietrain, Durock, Hampshire, Polska biała zwisłoucha i Wielka biała polska..

                        

Świnia puławska                                                                                                            knur rasy duroc

b)bydło- Bydło domowe pochodzi od tura. Żyje ok. 20 lat, dojrzałość płciową osiąga w wieku 6-10 miesięcy a hodowlaną - 15-24 miesięcy. W intensywnej hodowli krowy użytkowane są do wieku 6-8 lat. Ciąża trwa ok. 280 dni i rodzi się 1 cielę. Cykl płciowy zdrowej nie zacielonej jałówki powtarza się co ok. 21 dni.

Dawniej krowy wypasano na wspólnych pastwiskach, przez pastucha, a po podziale pastwisk każdy w swoim gospodarstwie . W celu ograniczenia swobody poruszania bydło pętano w pęta ze sznurów lub pęta metalowe; dopiero w latach pięćdziesiątych zastosowano łańcuchy do wiązania na pastwisku, a następnie pastuchy elektryczne. Hodowano głównie rasy ogólnoużytkowe, m.in.: polska białogrzbieta, polska czarno-biała, chociaż dominowało użytkowanie mleczne, a ubijane były i zjadane tylko pojedyncze sztuki chore lub stare.

 W okresie zimowym krowy karmiono sieczką tj. ciętą w sieczkarniach słomą zmieszaną z sianem do której potem dodawano otrąb. Skarmiano również buraki pastewne i ziemniaki. Karmę zadawano w żłobach.

                Obecnie pogłowie bydła na świecie liczy ponad 1,2 mld sztuk, najwięcej w Indiach, Ameryce Płd., i USA. W Polsce ok 7 mln szt. a produkcja mleka 12 mln ton i wołowiny 800 tys.ton. Mimo niskiej jednostkowej wydajności, Polska zajmuje 5 miejsce w Europie i 10 w świecie.

                

Białogrzbieta                                                                    krowa holsztyńsko-fryzyjska                                     buhaj limousine

c)owce. Owce hodowano w niewielkich ilościach, głownie dla wełny z której wyrabiano odzież i kilimy oraz dla skór z których wyrabiano kożuchy. Dlatego też  aktualne było przysłowie: „kto ma owce ten ma co chce”. I choć obecnie hodowane są na całym świecie w wielu typach( wełnisty, mięsny, wełnisto-mięsny, mleczny, smuszkowy (karakuł), kożuchowy), to niestety dawne przysłowie nie ma najmniejszego znaczenia, ponieważ spada zarówno  zapotrzebowanie na produkty owczarskie jak i pogłowie, które w 2001 r. liczyło nieco ponad miliard szt. a w Polsce 300 tys. szt i w ostatnich 10 latach spadło 10-krotnie.

                                       

Uhruska                                                                                             wrzosówka                                                                       merynos polski

d) drób.

→Kury dawniej hodowane były typu ogólnoużytkowego charakteryzujące się dość dobrą nieśnością i dobrym umięśnieniem. Hodowano je w niewielkich stadkach systemem ekstensywnym na podwórkach, a na noc przetrzymywano w kurnikach lub w lecie na gałęziach drzew. Stosowano wylęgi naturalne pod kwoką.  Paszę stanowiło ziarno zbóż, parowane ziemniaki i pożywienie zbierane przez  kury na podwórku. Kury hodowano głównie dla pozyskiwania jaj, zresztą było takie powiedzenie, że kurę zabijano w przypadku, gdy chory był gospodarz albo chora była kura.

Przykładem dawniej hodowanej kury była zielononóżka kuropatwiana. Była to rasa niezwykle odporna na złe warunki środowiskowe, odznaczała się dużą zdrowotnością, nie wymagała większej uwagi, a użytkowana była zarówno dla jaj jak i dla mięsa.

Dziś chowa się oddzielne rasy od których pozyskuje się jaja, i oddzielne od których mamy mięso.

→ Gęsi -hodowano przede wszystkim dla piór z których wyrabiano poduszki i pierzyny. Najbardziej popularną gęsią była gęś biała. Wylęg jaj gęsich w zależności od odmiany trwa od 28 do 32 dni. Jaja gęsie wysiadywały przeważnie kwoki kury. Pożywienie w dużym stopniu stanowiły zielonki.

                             

Zielononóżka kuropatwiana                                                                                                    brojler